Hver eru skaðlegu áhrif ljósabekkjanna?

Árið 1992 gaf alþjóða krabbameinsrannsóknarstofnunin út yfirlýsingu þar sem kom fram að nægar vísindalegar upplýsingar lægju fyrir til að fullyrða að útfjólubláir geislar gætu valdið sortuæxlum og öðrum húðkrabbameinum. Útfjólubláa geisla er að finna bæði í geislum sólarinnar og ljósabekkja.

Sýnt hefur verið fram á með óyggjandi hætti að sólargeislar og sérstaklega geislar ljósbekkja valdi ótímabærri öldrun húðarinnar með hrukkumyndun, æðaslitum og litabreytingum.

Þetta er þó ekki aðaláhyggjuefnið heldur er það veruleg aukning á algengi sortuæxla (enska: melanoma) hérlendis á undanförnum áratugum.

Sortuæxli

Sortuæxli eru líffræðilega séð, með ágengustu krabbameinum sem þekkjast. Þau eru hins vegar oftast auðveld að lækna greinist þau snemma, en geta reynst banvæn greinist þau of seint. Þau myndast frá litarfrumunum (e. melanocytes), sem framleiða litarefni húðarinnar.

Fæðingarblettur sem er að breytast á einhvern hátt er stundum fyrsta merkið um sortuæxli en einnig geta þau komið sem nýr blettur í húð. Tæplega helmingur soruæxla myndast í s.k. óreglulegum fæðingarblettum, um 2-8% koma í meðfædda fæðingarbletti og afgangurinn myndast í tiltölulega eðlilegri, en oft sólskaðaðri húð.

Reikna má með að á árinu 2004 muni um 80 Íslendingar fá sortuæxli og þar af um 50 ífarandi sortuæxli, sem eru alvarlegra form en staðbundnu æxlin. Dauðsföll af völdum húðkrabbameina eru oftast af völdum ífarandi sortuæxla.

Hérlendis hefur sortuæxlum fjölgað mjög á síðustu árum hjá yngra fólki en eru þó fremur sjaldgæf fyrir kynþroska. Þau eru algengasta krabbameinið hjá ungum konum og næstalgengasta krabbameinið hjá ungum karlmönnum.

Áhættuþættir og meðferð

Meðferð felst í einfaldri skurðaðgerð. Ef æxlin greinast snemma og eru grunn, fæst oftast lækning og ekki þörf á lyfjameðferð. Þykkt sortuæxlis er afgerandi fyrir horfur sjúklingsins. Því þykkara þeim mun meiri líkur eru á að æxlið dreifi sér til annarra líffæra. Slík dreifing kallast meinvörp. Skipta má áhættuþáttum í erfðir og áhættuhegðun.

Erfðir

Áhætta á því að fá sortuæxli eykst ef viðkomandi hefur marga, stóra eða s.k. óreglulega fæðingabletti, en þeir eru áhættuþáttur fyrir myndun sortuæxla þó þau myndist ekki endilega í þeim bletti sem telst óreglulegur. Blettur telst óreglulegur ef hann er með ójafnan lit eða lögun, ef ytri mörk eru óljós, og einnig ef útlit líkist spældu eggi. Þetta kemur stundum fyrst í ljós eftir að bletturinn hefur verið skorinn burt og sendur í skoðun hjá meinafræðingum, en slíkt er ætið gert. Jafnvel reyndur læknir getur átt erfitt með að greina slíka bletti. Talið er að 2-4% allra hvítra manna hafi einn eða fleiri óreglulegan fæðingablett.

Það að fjölskyldumeðlimur er með sortuæxli eykur áhættuna einnig. Þeir sem hafa hvíta húð, freknur, rautt hár, ljóst hár, blá og græn augu eru líklegri til að mynda sortuæxli en þau geta þó einnig myndast í dökkri húð. Þetta á sérstaklega við um þá sem roðna auðveldlega eftir sól.

Áhættuhegðun

Stutt áköf sólun með hvíld á milli virðist slæm. Vegna  íslenskrar veðráttu hafa margir tilhneigingu til slíkra sólbaða. Sólarlandaferðir geta á sama hátt verið slæmar ef ekki er farið að með gát og öflug sólvörn notuð en annars mælum við ekki gegn slíkum fríum. Áhættan á húðkrabbameini eykst verulega við endurteknum bruna fyrir 18 ára aldur, en nýlega hefur komið í ljós að bruni hjá eldra fólki eykur einnig hættu á sortuæxlum. Á síðustu árum hafa ljósabekkirnir bæst við, en þeir eru mikið notaðir af unglingum. Slík notkun er afar óæskileg og eykur hættu á sortuæxlum auk þess sem húðin verður mun ellilegri.

Ef þú ert með meinsemd í húðinni sem þú telur að gæti verið sortuæxli skalta leita læknis strax.

Jón Hjaltalín Ólafsson,  Bárður Sigurgeirsson
Höfundar eru sérfræðingar í húðsjúkdómum
Landlæknisembættið