Hvað eru til margar bananategundir í heiminum?

Bananaplöntur eru meðal elstu nytjaplantna. Fornleifafræðingar telja að uppruna bananaræktunar megi rekja allt að 10 þúsund ár aftur í tímann, til landa í Suðaustur-Asíu, eyja Indónesíu og Papúa Nýju-Gíneu.

Þaðan bárust bananar smám saman til annarra landa.

Talið er að bananar hafi mögulega verið komnir til Madagaskar og hugsanlega til Austur-Afríku allt að 400 árum fyrir Krist. Líklega bárust bananar ekki til Miðausturlanda fyrr en með múslímum á miðöldum. Þaðan dreifðust þeir síðan til Evrópu. Fljótlega eftir að Evrópumenn uppgötvuðu Ameríku var farið að rækta banana á eyjum Karíbahafsins og seinna í allri Mið-Ameríku.

Bananar sem við höfum aðgang að á mörkuðum og í verslunum nú á dögum eru mestmegnis komnir af tveimur villtum tegundum, það er Musa acuminataog Musa balbisiana. Af þessum tegundum hafa verið ræktuð fjölmörg afbrigði eða yrki en einnig hafa þessar tegundir verið krossræktaðar þannig að útkoman er blendingsyrki. Heildarfjöldi ræktunarafbrigða er ekki þekktur en áætlað er að þau geti verið á bilinu 300-1000. Eins og gefur að skilja eru þessi fjölmörgu yrki mismunandi. Stundum er þeim einfaldlega skipt í tvo hópa, annars vegar þessa mjúku sætu banana sem við þekkjum best og hins vegar þá sem kallast á sumum erlendum málum plantains eða mjölbanana. Þeir eru frekar notaðir til matargerðar. Þessi tvískipting er hins vegar mikil einföldun.

Bananar sem eru til sölu í verslunum víðast á Vesturlöndum eru aðallega af einu yrki sem kallast Cavendish. Það kemur upprunalega frá Kína. Í ágætri grein um banana í Bændablaðinu eftir Vilmund Hansen garðyrkjufræðing segir meðal annars um þetta Cavendish-yrkið:

Ræktun þess var almenn um 1950 og tók það við af yrkinu Gros Michel sem var óræktunarhæft vegna sveppasýkingar sem lagðist á rætur plantnanna og kallast Panamaveiki. Cavendish-bananar þykja ekki jafn bragðgóðir og Gros Michel en líf- og geymslutími þess er lengri.

Yrkið Cavendish hefur átt undir högg að sækja undanfarin ár. Ástæðan er Fusarium-sveppur sem hefur breiðst hratt út og drepur plönturnar. Útbreiðsla sveppsins hefur verið frá Fiji-eyjum um Asíu til Afríku og Mið-Austurlanda. Sveppurinn, sem kallast fullu nafni Fusarium oxysporum f.sp. cubense TR4, hefur herjað á bananarækt í Asíu í rúm tuttugu ár og gert mikinn usla í Kína, Indónesíu, Malasíu og Taívan. Árið 2013 varð hans fyrst vart í Afríku og síðan hefur hann verið að breiðast út þar sem bananar eru ræktaðir í álfunni og yfir til Mið-Ameríku.

Á sama tíma og sýking vegna sveppsins breiðist út hefur verið reynt að finna yrki sem getur komið í staðinn fyrir Cavendish en þær prófanir skilað litlu. Sveppurinn hefur lagst á mörg þeirra og þau sem þola hann hafa ekki reynst eins bragðgóð og með eins langan geymslutíma og Cavendish.

Þessi sveppur sem ógnar bananaframleiðslu í heiminum getur haft alvarlegar afleiðingar, sérstaklega fyrir fátækari lönd heims því samkvæmt upplýsingum frá Sameinuðu þjóðunum eru bananar fjórða mikilvægasta matvaran í þróunarríkjum heimsins.

Cavendish-bananar eru þeir bananar sem við þekkjum best.

Bananaplöntur eru ræktaðar í yfir 100 löndum og þá ekki aðeins vegna ávaxtanna heldur einnig sem skrautjurtir, plönturnar eru trefjakenndar og trefjarnar eru notaðar til framleiðslu ýmissa hluta en einnig eru bananaplöntur ræktaðar til vín- og bjórframleiðslu. Árið 2013 var heimsframleiðslan á banönum um 144 milljón tonn. Indverjar rækta mest allar, með um 19% en þar á eftir koma Kínverjar með um 8%. Aðeins um 15% heimsframleiðslunnar fer á alþjóðlegan markað. Helstu útflytjendur banana eru Ameríkuríkin Ekvador, Gvatemala, Kosta Ríka og Kólumbía, auk Filippseyja.

Skemmtileg og fræðandi grein af visindavefur.is