Tengsl og samskipti

Mannleg tengsl og samskipti eru okkur manneskjunum lífsnauðsynleg. Það má segja að það besta sem við upplifum á lífsleiðinni eigi sér stað í samskiptum við aðra.

Bestu stundir okkar eru yfirleitt þegar við eigum í ánægjulegum samskiptum og finnum fyrir tilfinningalegri nánd við aðra manneskju.

Sama má segja um okkar verstu stundir, en þær tengjast oftast missi, rofnum tengslum eða samskiptum sem eru á einhvern hátt erfið eða vond. Leikni okkar í samskiptum byggir að verulegu leyti á hæfileikanum til að tjá okkur. Á því byggir allt mannlegt samfélag. Grunnurinn að hæfni okkar í mannlegum samskiptum er að miklu leyti lagður strax í frumbernsku.

Tengsl og öryggi

Ungabörn eru afar næm á umhverfi sitt og þar með á þá umönnun sem þau fá. Foreldrar/umönnunaraðilar eru ábyrgir fyrir fyrstu samskiptareynslu barnanna. Það samspil sem á sér stað á fyrstu mánuðum og árum í lífi barnsins er talið hafa áhrif á alla ævi þess.

Heila- og taugaþroski barns er hraðastur á fyrstu þremur árum þess. Við fæðingu er höfuð barns um 40% þeirrar stærð- ar sem höfuð fullorðins einstaklings er. Við þriggja ára aldur er höfuðstærð barns orðin 85% af fullorðinsstærð og við fjögurra ára aldur er það 90% af höfuðstærð fullorðinna. Barnið myndar heilafrumur mjög hratt fyrstu 15 mánuðina og fjöldi tenginga sem myndast þeirra á milli er að sama skapi gríðarlegur. Þroski heilans er, samkvæmt aukinni þekkingu undanfarna áratugi, mjög háður því félagslega og tilfinningalega samspili sem á sér stað milli barnsins og umönnunaraðila þess, sem eru oftast foreldrar barnsins. Reynsla barnsins af samskiptum við þá sem annast það leggur grunn að þroska þess og heilsu alla ævi. Nú teljum við okkur vita fyrir víst að reynsla barnsins af þessum samskiptum í frumbernsku og þeim tengslum sem það myndar við umönnunaraðila sína, skiptir miklu máli fyrir líðan, hegðun, hugræna hæfileika, tilfinningastjórnun, samkennd með öðrum og samskiptafærni í sinni víðustu merkingu, þ.m.t. hæfileika til að eiga í nánum samböndum við aðra.

Börn hafa ólíka skapgerð og persónuleika frá fæðingu en þau þroskast ekki sem persónur nema í samspili við aðra. Börnum eru þessi félagslegu samskipti, og tilfinningaleg tengslamyndun sem þeim fylgja, svo nauðsynleg að þau tengjast jafnvel þó samskiptin valdi þeim vanlíðan og sársauka. Flestir foreldrar hafa eðlislæga hæfni til að veita barni sínu næga athygli og umhyggju og veita þeim þannig tilfinningalegt öryggi og grunntraust á tilverunni. Tengslamyndun milli móður og barns hefst strax í móðurkviði og er samfellt ferli líffræðilegra, lífeðlisfræðilegra og sálrænna þátta. Ef barnið venst því að brugðist sé við af næmi við þörfum þess (það fær huggun, næringu og aðra umönnun við hæfi) öðlast það traust á að foreldrið sé til staðar, hjálpi og verndi þegar þörf krefur.

En hvað er svona mikilvægt í samskiptum foreldra og barna í frumbernsku? Þegar barninu líður illa skilja næmir foreldrar líðan og þarfir barnsins, túlka þarfirnar og bregðast við þeim ásamt því að spegla líðan barnsins og tilfinningar, svo sem með raddblæ og andlitsdráttum. Barnið tengir því hegðun foreldris við eigin líðan. Heilinn myndar svokallaðar speglafrumur í samspili barnsins við foreldrið. Barnið upplifir að foreldrið skynji líðan þess og í því felst huggun. Barnið fær reynslu af því að vanlíðan þarf ekki að enda illa, það sefast og því líður betur. Í þessu samspili myndast traust barnsins á öðrum, traust á að geta leitað til annarra þegar því líður illa og öðlast í gegnum þessa reynslu innra öryggi og grunntraust á tilverunni. Þarna byrjar barnið að læra á og bregðast við sínum eigin tilfinningum en það að vera læs á tilfinningar sínar er m.a. grunnur að góðri andlegri heilsu alla ævina. Þarna tekur barnið líka fyrstu skrefin í átt að því að læra að stjórna eigin tilfinningum, svo sem að geta sefað sig í vanlíðan í stað þess að fyllast örvæntingu og upplifa vanmátt.

Í hnotskurn mynda örugg tilfinningatengsl barns við foreldra/umönnunaraðila ákveðinn grunn hvað varðar tilfinninga- og félagsþroska síðar á ævinni. Barnið lærir í þessu fyrsta samspili bæði traust og ást á báða vegu, þ.e. upplifir að vera elskað og að treysta, tekur það til sín og myndar sjálft tilfinninguna á móti.

Samskipti og tjáning síðar á ævinni

Við eigum nær stöðugt í samskiptum við aðra. Hegðun okkar og samskiptavenjur eru aldrei nákvæmlega eins í mismunandi aðstæðum. Mannleg samskipti fela í sér bæði orð og athafnir, m.a. ýmis viðbrögð sem við sýnum við orðum og hegðun annarra og sem aðrir sýna við orðum og gerðum okkar. Viðmið samfélagsins og tíðarandi hvers tíma móta að nokkru leyti samskipti okkar, við lærum hvað má og hvað er ekki við- eigandi. Í samskiptum við aðra gilda oft ákveðnar fyrirfram gefnar reglur. Við vitum t.d. hvernig við högum okkur í leikhúsi og öðrum fastmótuðum aðstæðum. Við vitum hvernig við getum talað við og treyst þeim sem við þekkjum vel og eru okkur nánir. Við vitum oft nokkurn veginn um viðbrögð annarra. Hugtakið tjáskipti vísar til gagnkvæmni þess að tjá sig og að taka við tjáningu. Við notum oft látbragð til að leggja áherslu á orð okkar og þannig eru tjáskipti með og án orða yfirleitt samofin í daglegum samskiptum manna.

Í öllum venjulegum samskiptum felst einhvers konar samkomulag milli fólks um hvað sé að gerast. Þegar einhver réttir okkur höndina finnst okkur líklegt að hann vilji heilsa okkur með handabandi. En þó flestir skilji og fari eftir hinum almennu leikreglum samfélagsins, þá upplifir fólk og skynjar atburði og orðræður á mismunandi hátt. Sumir eru mjög leiknir í að lesa í aðstæður og hvað er við hæfi, meðan aðrir geta komið sér í vanda vegna þess að þeir eru ekki eins færir að lesa í aðstæður.

Leiðir sem menn nota til að tjá sig eru nær óteljandi. Öll samskipti manna einkennast af einhvers konar tjáskiptum, hvort sem er í riti, í tali, með svipbrigðum eða á annan hátt. Við sendum stöðugt frá okkur merki sem fólk í kringum okkur túlkar og á sama hátt túlkum við orð, hegðun og fas annarra. Tungumál eru undirstaða félagslegra samskipta. Við skiljum merkingu þess sem sagt er, þó það liggi ekki beint í orð- unum. Við lærum að lesa milli línanna og túlka raddblæ og líkamstjáningu. Stór hluti þess sem við viljum koma öðrum í skilning um, getur komist til skila án orða. Látbragð er eins og annað líkamsmál notað til að fylla upp í samtal og undirstrika þýðingarmikil atriði sem ekki eru sögð í orðum. Látbragð er breytilegt eftir menningarsvæðum og tíðaranda. Svipbrigði og látbragð eru greinilegustu boðin án orða, en einnig getur skipt máli fyrir túlkun viðmælandans fjarlægð milli viðkomandi, þögn og hreyfingar.

Samskipti/tjáskipti eru leið til skilnings en því miður oft einnig leið til misskilnings. Það sem við sendum frá okkur er oft á tíðum mistúlkað. Það er m.a. orsök ágreinings og átaka milli hópa og einstaklinga. Það er mikilvægt að fólk geri sér grein fyrir að aðrir geta verið með aðra skoðun og að skoðun annarra sé virt þó að hún samræmist ekki eigin skoðun. Það er líka mikilvægt að gera sér grein fyrir hvernig við bregðumst við öðrum og hvað það er sem kemur okkur úr jafnvægi. Það er mikilvægt að geta brugðist við tilfinningum annarra án þess að komast úr jafnvægi með sínar eigin tilfinningar.

Í samskiptum eða samræðum reynir fólk að ná ásættanlegu jafnvægi bæði hvað varðar stjórn samskiptanna og innileik þeirra. Þetta getur reynst erfitt en oft er jafnræði í samskiptum t.d. milli vina á góðri stund. Misskipt stjórn í samskiptum getur ráðist af hlutverkum þeirra sem í hlut eiga, t.d. kennara og nemanda, læknis og sjúklings. Oft ræðst þó stjórnin af framkomu þeirra sem í hlut eiga.

Einkenni þess sem reynir að ná stýrandi hlutverki í samskiptum er ákveðin yfirgangssemi, t.d. að grípa fram í, tala mikið, látbragð og fas sem gefur til kynna að maður hafi yfirhöndina auk yfirlætislegs orðalags. Sá sem stendur á sínu í samskiptum hvað sem það kostar er líklegri til að særa aðra og ganga á rétt annarra en sá sem virðir skoðanir og rétt annarra en stendur samt á sinni skoðun og rökstyður sitt mál. Einkenni þess sem hefur víkjandi hlutverk í samskiptum er að láta undan í samskiptum, standa ekki á eigin rétti og virða ekki eigin skoðanir nægjanlega. Í hvorugu tilvikinu er um jafnvægi/jafnræði að ræða í samskiptunum og þau þ.a.l. líklegri til misskilnings og vanlíðunar.

Ábyrg og ánægjuleg samskipti eiga sér stað þegar við berum ábyrgð á því sem við segjum og gerum en tökum einnig ábyrgð á því hvernig við túlkum orð og hegðun annarra.

Að kunna að hlusta er lykillinn að mannlegum samskiptum, hvort sem um er að ræða ágreining eða ánægjulegar samræður. Besta leiðin til að sannfæra aðra er að nota eyrun að hlusta. Virk hlustun felur í sér m.a. að horfa á viðmælanda sinn, að sýna áhuga og lesa í svipbrigði og raddblæ, spyrja uppbyggilegra og hvetjandi spurninga, að grípa ekki fram í og taka undir og gefa þannig til kynna að maður sé að hlusta.

Með því að læra og skilja og virða á hve marga vegu við erum mismunandi og ólík verða öll samskipti ánægjulegri og meira jafnvægi og jafnræði ríkir í samskiptum.

Klara Bragadóttir, sálfræðingur Reykjalundi
Byggt á fyrirlestrum úr Geðheilsuskóla Reykjalundar

Ítarefni /heimildir:

• Árin sem enginn man – Sæunn Kjartansdóttir
• Fyrstu 1000 dagarnir – Sæunn Kjartansdóttir
• The development of the person – L. Alan Sroufe