Höfuðverkur (mígreni) barna og unglinga, nokkur góð ráð
Mígreni hjá börnum er algengt. Talið er að um 10% barna á aldrinum 7-15 ára þjáist af mígreni, en það hefur verið greint hjá börnum allt niður í 1 árs aldur. Ætla má að í hverjum skólabekk sé a.m.k. eitt barn með mígreni. Auk þess benda nýlegar rannsóknir til, að 50% barna á skólaaldri finni fyrir vægum spennuhöfuðverk og 10% hafi óþægindi oftar en einu sinni í mánuði.
Ekki leikur vafi á því að mígreni hjá börnum er mun algengara en ætla mætti. Foreldrar átta sig oft ekki á að um mígreni sé að ræða og jafnvel þótt barnið gangist undir rannsókn er ekki alltaf hægt að fá haldbæra niðurstöðu, þ.e. sjúkdómsgreiningu. Ástæðan er m.a. sú að einkenni barna með mígreni geta verið önnur en fullorðinna og börn, sérstaklega þau yngri, eiga oft erfitt með að gera grein fyrir einkennum.
Mígreni
Hver eru helstu einkenni mígrenis hjá börnum?
Ef barnið fær endurtekin sár höfuðverkjaköst ásamt lystarleysi og e.t.v. ógleði eða jafnvel uppköst og þolir illa ljós og hávaða, er ástæða til að ætla að um mígreni sé að ræða. Ef náinn ættingi er þar að auki mígrenisjúklingur aukast líkurnar enn frekar. Börn með mígreni þjást oft einnig af spennuhöfuðverk, en það getur ruglað sjúkdómsmyndina nokkuð og gert greiningu erfiðari.
Hverjar eru orsakir mígrenis?
Ekki er vitað fyrir víst hverjar orsakir mígrenis eru. Ljóst er að mígreni erfist, en ekki er vitað af hverju þessi heiftarlegi verkur stafar. Það sem vitað er með vissu er að við mígrenikast víkka út ákveðnar æðar í höfðinu, ásamt því að efnafræðilegt jafnvægi í taugakerfinu nærri þessum æðum truflast. Þetta hefur í för með sér ertingu tiltekinna tauga sem leiðir til þess að sjúklingurinn finnur fyrir miklum verk.
Mígreni hjá börnum er öðruvísi en hjá fullorðnum
Erfitt getur reynst að greina mígreni hjá ungum börnum. Þegar börnin eldast og geta farið að gefa nákvæmari lýsingu á líðan sinni fara hlutirnir að skýrast. Einkenni hjá ungum börnum eru oft mikil höfuðverkjaköst, líkt og hjá fullorðnum, en verkurinn er sjaldan aðeins öðrum megin í höfðinu og sjóntruflanir eru sjaldgæfar. Það sem aftur á móti er einkennandi hjá yngri börnum er lystarleysi eða ógleði á meðan kastið varir. Ekki fer á milli mála að barninu líður illa. Það er fölt og leikur sér ekki, biður um að fá að sofa og sofnar fljótt. Yfirleitt er kastið liðið hjá þegar það vaknar.
Sérstakar birtingar mígrenis hjá börnum
Ung börn geta haft mígreni í mismunandi myndum sem lýsa sér með eða án höfuðverks. Einkennin geta t.d. verið magaverkir sem koma í köstum, uppköst eða svimi. Auk þess eru til ýmsar birtingar mjög slæms mígrenis hjá börnum á öllum aldri, en þær eru sem betur fer ekki algengar. Helstu einkenni eru tímabundin lömun annarrar hliðar líkamans í kjölfar höfuðverkjar eða barnið „dettur skyndilega út“ og fær síðan höfuðverk. Það gildir að sjálfsögðu um allar þessar gerðir höfuðverkjar að ítarlegar rannsóknir þurfa að fara fram til að útiloka ýmislegt annað áður en sjúkdómsgreining er möguleg.
Hvað kemur mígrenikasti af stað?
Oftast eru það fleiri en einn þáttur í umhverfi barnsins sem stuðla að mígrenikasti. Þessir þættir eru kallaðir hvetjandi og virkar hver og einn sér eða allir saman. Oft er talað um fjóra algenga hvetjandi umhverfisþætti (S-in fjögur):
Streita – Sultur – Svefntruflanir – Sætindi
Hér á eftir verður gerð nánari grein fyrir þessum fjórum þáttum auk nokkurra annarra.
1. Streita (andleg og líkamleg)
Streita er sá þáttur sem oftast virðist koma mígrenikasti af stað. Þá er ekki endilega átt við streitu í neikvæðri merkingu, heldur jafnvel tilhlökkun eða spennu vegna gleðilegra atburða. Að sjálfsögðu hefur kvíði, hræðsla og önnur neikvæð streita einnig slæm áhrif á mígrenisjúklinga. Þegar streita er sá þáttur sem kemur mígrenikasti af stað kemur höfuðverkurinn yfirleitt þegar það sem streitunni olli er afstaðið – þegar viðkomandi fer að slaka á. Streita getur bæði leyst mígreni og spennuhöfuðverk úr læðingi.
2. Sultur – Óreglulegir matmálstímar og/eða föstur
Ekki er talið að mígreni tengist blóðsykursmagni. Frekar er álitið að ákveðnar fitusýrur sem líkaminn myndar þegar fastað er, geti verkað hvetjandi á mígrenikast.
3. Sælgæti – ýmsar matvörur og aukaefni
Sælgæti: Það hefur sýnt sig að mörg börn þola illa sætindi, sérstaklega á fastandi maga. Litað hlaup og þess háttar hefur haft einna verst áhrif á mígreni hjá börnum. Það er yfirleitt ekki tengt fæðuofnæmi, en ákveðin aukaefni liggja undir grun um að verka hvetjandi á mígreni, t.d.:
Nítrít: Er í mörgum fæðutegundum, til dæmis reyktum fiski, beikoni, pylsum o.þ.h. Þa&et h; getur meðal annars orsakað svokallaðan pylsuhöfuðverk sem sum börn fá eftir að hafa borðað pylsur.
Glútamat: Er oft kallað þriðja kryddið og er í mörgum sterkum kryddblöndum. Til dæmis finna bæði börn og fullorðnir fyrir einkennum eftir að hafa snætt kínverskan mat.
Tyramin: Er í ýmsum fæðutegundum, t.d. osti en einnig í ákveðnum fisktegundum, ávöxtum, baunum, kaffi, bjór og Chianti-vínum.
Phenyletylamin: Er í ýmsum súkkulaðitegundum.
4. Svefn
Bæði of lítill svefn og of mikill hefur sýnt sig að hafa slæm áhrif á mígrenisjúklinga.
5. Áhrif hormóna
Það sem bendir til að hormónastarfsemin hafi áhrif á mígreni er meðal annars eftirfarandi:
Nokkru algengara er að drengir þjáist af mígreni en stúlkur. Um kynþroskaaldur eykst tíðni mígrenis greinilega hjá stúlkum og hjá fullorðnum er mígreni þrisvar sinnum algengara hjá konum en körlum.
6. Aðrir umhverfisþættir
Þættir eins og hiti, kuldi, ljós, hljóð og breytingar á loftþrýstingi, sterkt sólarljós og flökt í sjónvarpstæki hafa oft slæm áhrif. Hófleg notkun tölvu, til dæmis í skólastarfi, hefur yfirleitt ekki áhrif til hins verra.
7. Sársauki
Staðbundinn verkur í höfði eða hálsi getur einnig komið af stað mígrenikasti. Það gefur því auga leið að sami einstaklingurinn þjáist oft bæði af spennuhöfuðverk og mígreni.
8. Líkamleg áreynsla
Þó að líkamleg áreynsla geti komið af stað mígrenikasti þýðir það ekki að mígrenisjúklingar geti ekki stundað líkamsrækt. Hver og einn verður einungis að finna þá tegund hreyfingar sem hentar best.
9. Ofnæmi
Mikið hefur verið rætt um hvort samband sé á milli ofnæmis og mígrenis. Ekki hefur verið unnt að sýna fram á að eiginlegt ofnæmi valdi mígreni. Mígreni er þó ívið algengara hjá börnum með einhvers konar ofnæmi en þeim sem ekkert ofnæmi hafa.
10. Reykingar
Reykingar ættu að vera bannaðar á heimili barns sem þjáist af mígreni.
11. Lyf
Of mikil neysla lyfja í langan tíma á sér sjaldan stað hjá börnum, en getur ýtt undir höfuðverk og þannig orðið vítahringur.
Spennuhöfuðverkur
Slíkur höfuðverkur er sjaldgæfur hjá börnum undir skólaaldri, en um 50% barna á skólaaldri hafa fundið til endurtekinna slíkra höfuðverkjakasta og um 10% þeirra finna fyrir spennuhöfuðverk oftar en einu sinni í mánuði. Börn sem hafa mígreni þjást oft einnig af spennuhöfuðverk. Spennuhöfuðverkur einkennist af þrýstingi og verkurinn er stöðugur, en mígreniverkur af slætti í höfðinu. Spennuhöfuðverk hefur verið lýst þannig að sé eins og járnband eða belti sé strengt um höfuðið. Spennuhöfuðverkur varir oft lengur en mígrenikast. Ólíkt mígreni getur spennuhöfuðverkurinn skánað við líkamlega áreynslu. Spennuhöfuðverk fylgir oft spenna eða eymsli í hálsvöðvum, kjálka- og ennisvöðvum, þó alls ekki alltaf. Sjaldgæft er að spennuhöfuðverk fylgi uppköst eða ljós- og hljóðfælni.
Aðstæður sem líklegar eru til að koma spennuhöfuðverk af stað
Steita, aðallega af neikvæðum toga, s.s. kvíði, hræðsla, þunglyndi og önnur vandamál.
Röng líkamsstaða eða líkamsbeiting.
Rangt tannbit og/eða gnístran tanna.
Aðrir verkir, sérstaklega í baki eða hálsi.
Algengara er að spennuhöfuðverkur stafi af þessum streituþáttum og því er mikilvægt að hafa ofangreind atriði í huga, sé um slíkan höfuðverk að ræða.
Hvernig er sjúkdómsgreiningu háttað?
Greiningin byggist einvörðungu á sjúkrasögu barnsins og læknisskoðun. Læknar geta stuðst við leiðbeiningar IHS (International Headache Society). Þar er m.a. mælt með að sjúklingar fylli út svokallaða höfuðverkjadagbók. Þannig verður sjúkrasagan oft skýrari og á læknirinn þar með auðveldara með sjúkdómsgreiningu.
Oft er byrjað á nákvæmri almennri læknisskoðun, athugaður þroski taugakerfis barnsins, vöðvafesti á hrygg, hálsi og kjálkum eru athuguð auk þess sem blóðþrýstingur er mældur. Barnalæknir eða taugalæknir gerir oft nákvæma rannsókn á taugaviðbrögðum o.fl. Aðrar rannsóknir, svo sem sneiðmyndataka, eru yfirleitt ekki nauðsynlegar.
Helstu einkenni mígrenis og spennuhöfuðverkjar – yfirlit
| Mígreni án fyrirboða | Spennuhöfuðverkur | |
| Verkurinn finnst oftast í enni og/eða báðum gagnaugum og er auk þess:
Einkenni áður en sjálfur verkurinn gerir vart við sig:
|
Verkurinn er:
|
| Meðferð á höfuðverk getur verið bæði með og án lyfja |
Meðhöndlun mígrenis án lyfja
Í höfuðverkjakastinu
Svefn einn og sér hefur góð áhrif hjá um 80% sjúklinga. Börn ættu því alltaf að eiga kost á því að leggja sig í dimmu herbergi í ró og næði. Þetta á við hvort sem er heima eða í skólanum.
Fyrirbyggjandi aðgerðir
Ýmsar rannsóknir benda til þess að með því að forðast eftir bestu getu þá þætti sem vitað er að koma af stað mígreniskasti megi fækka köstunum um helming. Hér eru auk þess nokkur hollræði. Mælt er með því að:
- Sofa reglulega
- Neyta reglulegra máltíða (t.d. holls bita á þriggja tíma fresti)
- Forðast hvetjandi þætti (sbr. að ofan)
- Stunda reglulega hreyfingu í 1/2 til 1 klst. í senn þrisvar til fjórum sinnum í viku
- Gera slökunaræfingar
- Forðast líkamlega og andlega streitu
Meðhöndlun spennuhöfuðverkjar án lyfja
Í höfuðverkjakastinu
Hreyfing og slökun hefur oft góð áhrif
Fyrirbyggjandi
Fyrirbyggjandi meðferðir við spennuhöfuðverk eru að mestu leyti þær sömu og eiga við um mígreni enda er oft um sömu hvetjandi þætti að ræða. Streita, röng líkamsbeiting og rangt bit getur haft slæm áhrif á höfuðverkinn. Meðferðin er því meðal annars fólgin í að bæta þessi atriði, til dæmis með markvissum slökunaræfingum.
Mígreni hjá börnum meðhöndlað með lyfjum
Meðhöndlun mígrenis með lyfjum
Lyfjameðferð í mígrenikasti fer eftir því hversu sárt kastið er. Yfirleitt nægja venjuleg verkjastillandi lyf sem fást keypt án lyfseðils. Lyf gegn ógleði eru oft notuð með þeim verkjastillandi. Þegar lyf sem ekki eru lyfseðilsskyld eru notuð, er mikilvægt að nota þá skammta sem henta aldri og þyngd. Leiki á því einhver vafi hve stór skammtur er hæfilegur er best að hafa samband við heimilislækni eða lyfjafræðing. Sé um mjög alvarlegt mígreni að ræða er möguleiki á að nota sérstök mígrenilyf, jafnvel í sprautuformi. Þessi lyf fást einungis gegn lyfseðli.
Fyrirbyggjandi lyfjameðferð
Ef barnið þjáist oft af sárum mígreniköstum, (t.d. einu sinni í viku) getur fyrirbyggjandi meðferð verið nauðsynleg. Barnið tekur þá lyf daglega í ákveðinn tíma til að fyrirbyggja kast, hvort sem mígrenið gerir vart við sig eða ekki. Markmið slíkrar meðferðar er að fækka köstum en þau köst sem barnið kann að fá þrátt fyrir það eru meðhöndluð eins og lýst er hér að ofan, þ.e. með verkjastillandi lyfjum.
Meðhöndlun spennuhöfuðverkjar með lyfjum
Meðhöndlun í höfuðverkjarkasti
Þessi tegund höfuðverkjar er vægari en mígrenihöfuðverkur og er yfirleitt ekki þörf á að meðhöndla væg slík köst með lyfjum. Það er hins vegar mikilvægt að barninu séu gefin lyf við sárari köstum, meðal annars til að koma í veg fyrir að barnið kvíði næsta kasti. En slíkur kvíði eykur einmitt líkurnar á kasti og þannig er hætta á að myndist vítahringur stöðugs spennuhöfuðverkjar. Spennuhöfuðverkur hjá börnum er meðhöndlaður með venjulegum verkjastillandi lyfjum sem fást án lyfseðils.
Fyrirbyggjandi meðferð
Sé spennuhöfuðverkur mjög þrálátur (daglegur eða því sem næst), getur þurft að beita fyrirbyggjandi lyfjameðferð ásamt þeirri meðferð sem rætt er um í kaflanum „Fyrirbyggjandi meðferð án lyfja“.
Aukaverkanir lyfjanna
Notkun lyfja er oft æskileg, misnotkun ávallt óæskileg. Þetta á bæði við um börn og fullorðna. Yfirleitt þola börn lyf jafnvel og fullorðnir og ekki er ástæða til að óttast lyfjagjafir til barna, svo framarlega sem eftirfarandi atriði eru höfð í huga:
- Full ástæða skal vera til að gefa barninu lyf, t.d. slæmur höfuðverkur.
- Lyfjaskammturinn á alltaf að vera í samræmi við aldur og þyngd barnsins og þó um sé að ræða lyf sem hægt er að kaupa án lyfseðils ber að ræða lyfjagjöfina við lækni.
- Verkjastillandi lyf skulu einungis tekin í kasti, ekki daglega.
Aðstæður þar sem ætíð ber að leita læknis
- Ef höfuðverknum fylgja sjóntruflanir, talerfiðleikar, trufluð meðvitund, skyntruflanir við snertingu eða máttleysi í útlimum.
- Skyndilegur mjög sár höfuðverkur með eða án fyrirboða.
- Ef einkenni höfuðverkjar breytast t.d. frá því að koma í hryðjum í að koma daglega.
- Ef vart verður höfuðverkjar ásamt minnkaðri námsgetu, hræðslu eða þunglyndi.
Til athugunar fyrir foreldra
Hjá börnum vakna sömu spurningar og hjá fullorðnum en oft eiga þau erfiðara með að orða þær við lækninn. Spurningar sem ekki hefur verið svarað geta valdið áhyggjum og ótta sem aftur gera að verkum að höfuðverkurinn versnar. Gangið því ætíð úr skugga um að barnið hafi fengið svör við eftirfarandi spurningum áður en læknirinn er kvaddur:
– Hvað veldur sársaukanum í höfðinu?
– Er hann hættulegur?
– Hvað er hægt að gera?
– Hve lengi þarf ég að þjást af höfuðverk?
- Þó að bæði mígreni og spennuhöfuðverkur séu líkamlegir kvillar getur sjúklingurinn sjálfur haft þó nokkur áhrif á hver slæmir og/eða tíðir þeir verða.
- Lifi barnið heilbrigðu lífi, sérstaklega hvað varðar mataræði, svefn og hreyfingu, fækkar höfuðverkjaköstum oft umtalsvert.
- Rétt sjúkdómsgreining er forsenda árangursríkrar lyfjameðferðar.
- Hafi höfuðverkjadagbók verið fyllt út samviskusamlega getur hún auðveldað lækni sjúkdómsgreiningu.
- Ræddu við lækninn þinn
Ýmsar leiðir eru færar til að létta þeim lífið sem þjást af höfuðverk. Því miður er þó ekki hægt að hjálpa öllum. Leitaðu ráða hjá lækninum þínum.
